ROMANIN YÜKSELİŞİ ŞAFAK KARAKOÇ YAZDI

XIX. YÜZYIL OSMANLI İMPARATORLUĞUNDA ROMANIN YÜKSELİŞİ. ŞAFAK KARAKOÇ YAZDI

Iann Watt, “Romanın Yükselişi” adlı kitabında 18. yüzyılda İngiltere’de romanın yükselişi ile bireyleşme arasında bir yakınlık kurar. Çünkü 18. yüzyıla kadar çoğu Avrupa medeniyeti hâlâ ataerkil bir düzene sahip olarak kadın konusunda çeşitli sınırlamalara çalışıyordu. Kadının bireysel bir hüviyet kazanması ve edebiyata atılması ancak 18. yüzyılda mümkün olacaktı. Bu yıllar aynı zamanda John Locke, David Hume gibi bireysellik ve ahlak üzerine çeşitli görüşler ortaya atan felsefeciler ile kadına liberallik kazandırmaya çalışan feminist söylemlerin de hız kazandığı bir zamandı. Dolayısıyla romandaki temel konular ile feminist ideoloji birbirini besleyen kaynaklardı. 18. yüzyıla kadar Fransa’da bile hâlâ kendisine ebeveynleri tarafından henüz koca bulunmamış genç kızların erkeklerle aynı ortamda bulunması hoş karşılanılmayacak bir durumdu. Nitekim “santimantal roman” akımı bu yüzyılda roman türünü oldukça ileriye taşımış ve bu akım diğer Avrupa ülkelerine ve Rus edebiyatına kadar ulaşmıştır. Fethi Naci, romanın Türk toplumuna geç girişini henüz bireyselleşmenin gerçekleşmemesine bağlıyordu. Nitekim imparatorluk ancak 19. yüzyılda roman türünde eser vermeye başlamış, “santimantal roman” türü bu dönemde 20. yüzyıla kadar temel birkaç evrensel sorun üzerine odaklanmıştı. Hazırlamakta olduğum bir çalışmada bunu ayrıntılarıyla anlattığımız için türün teorik içeriğine değinmeyeceğim. Osmanlı İmparatorluğu’nda 18. yüzyılda Fransa ile temaslar başlamışsa da toplumda radikal bir değişim inancı bulunmuyordu. Ancak Avrupa karşısında askeri, eğitim gibi birçok alanda geri kalmış olan imparatorluk durumu kabullenmeye başlıyordu. 19. Yüzyılda 1839 yılında “Tanzimat Fermanı” ile imparatorluk bütünüyle kapılarını Batı’ya açmaya başlamıştı. İlk dönem romancıları bu yeni türü, novel (roman)’ı nasıl adlandıracağı konusunda bir ikilemde kalmışlardır. “uzun hikâye” başta olmak üzere çeşitli adlar düşünülmüştür. -aynı ikilem 18. yüzyıl İngiliz romancılarında da görülür- Roman türü, belki de Osmanlı İmparatorluğunun en sıkıntılı döneminde ülkeye giriyordu. Bir taraftan gelenek ve dinin toplumdaki kuvvetli etkisi, diğer taraftan Batı modelli bir modernleşme arzusu ile Fransız medeniyetinin Türk kültürüne nüfuz etmesi dönem yazarlarını da endişeye sürüklüyordu. Ancak onlar modernleşmeye karşı değillerdi. Batı’nın bilim, teknik ve eğitim anlayışının örnek alınması gerektiği fikir adamlarınca savunuluyor, ahlaki değerleri reddediliyordu. Çünkü bu değerler ve Fransız modaları toplumu dejenere etmeye başlıyordu. Ahlak, erdem, namus gibi kavramlar en çok kadın üzerinden veriliyordu ki bu santimantal roman türünün karakteristik bir özelliğiydi. Dönem romancılarının karşı çıktığı görücü usulü evlilik, romanların en trajik temalarından birini oluşturuyordu. Çünkü bu kadınların sonu dramatik bir şekilde intiharla sonlanıyordu. Dönem romancılarının kadın sorunları konusunda toplumda bir duyarlılık geliştirme çabaları ancak yüzyılın sonlarında Fatma Aliye, Emine Semiye gibi kadın yazarların edebiyata girişlerine bir zemin oluşturmuştur.

İlk dönem romancıları romanlarının yazarken bir taraftan da farkında olmadan Klasik Şiirin etkisini hâlâ devam ettiriyorlardı. Divan Şiiri, İbn-i Haldun’un “doğuş- yükseliş- batış” sistemine uyararak yavaş yavaş azalarak 19. yüzyılda da etkisini gösteriyordu. Bu nedenle Tanpınar, Kaplan ve sonraki ekolleri, ilk dönem romancılarının her ne kadar eskiyi yıkmaya çalışsalar da hâlâ bu etkiden kurtulamayışlarını çarpıcı bir şekilde itiraf etmişlerdir.